Stres – cichy zabójca
Stale rosnące tempo życia i rozwój technologiczny, zaawansowany proces globalizacji, urbanizacja, pojawianie się nowych chorób cywilizacyjnych, nadmiar informacji i codziennych obowiązków w życiu prywatnym i zawodowym, siedzący tryb życia przy jednocześnie znacząco obniżonej aktywności ruchowej, wprowadzenie sztucznej inteligencji, rozpad relacji – wszystkie te czynniki są znakiem naszych czasów, a z powodu skutków które ze sobą niosą, nazywane są one czynnikami stresogennymi. Stres występuje powszechnie i dotyka każdego człowieka, a gdy nieokiełznany przeradza się w stres chroniczny, może powodować poważne choroby.
Stres – definicja
Pojęcie stresu w znaczeniu psychologicznym zostało po raz pierwszy użyte w roku 1945 przez naukowców Grinkera i Spiegela, którzy opisywali następstwa psychosomatyczne napięcia występującego u pilotów w czasie II Wojny Światowej. Wymieniali oni wśród nich drażliwość, lęk, agresję, zmęczenie, trudności z zasypianiem i koncentracją, a także męczliwość oraz skłonność do sięgania po alkohol.
Słowo „stres” w wersji polskiej pochodzi od angielskiego „stress”, jest pojęciem zaczerpniętym z fizyki i oznacza wysiłek, nacisk, napięcie, naprężenie i adekwatnie postrzegany jest powszechnie jako coś niepożądanego, negatywnego, szkodliwego. Pamiętajmy jednak, że w rzeczywistości stres może być również czynnikiem przynoszącym w życiu pozytywne zmiany. Lazarus, amerykański psycholog, wyróżnił dwa typy stresu: dystres i eustres. Ten pierwszy jest zgodnie z jego teorią wyniszczający, szkodliwy, drugi natomiast ma charakter pomocny i mobilizujący.
Biologia stresu
Lekarz Hans Selye zdefiniował w roku 1926 stres jest nieswoistą reakcję organizmu na stawiane mu żądanie. Tym samym zapoczątkował myślenie o stresie w znaczeniu reakcji fizjologicznych. Zgodnie z tą teorią wszystkie czynniki, które oddziałują na człowieka, powodują swoiste działanie i nieswoisty wzrost potrzeby uruchomienia funkcji przystosowawczych w celu powrotu do stanu normalnego. Dokonał on trójstopniowej charakterystyki biologicznych reakcji organizmu na silny stres, zwanej zespołem stresu biologicznego lub zespołem ogólnego przystosowania (GAS, general adaptation syndrome):
– faza alarmowa,
– faza przystosowawcza,
– faza wyczerpania.
Pierwsza faza, reakcja alarmowa, charakteryzuje się dwoma etapami, fazą wstrząsu i fazą przeciwwstrząsu. W pierwszej z nich na skutek szoku związanego
z sytuacją stresową spada temperatura ciała, obniża się ciśnienie krwi, obniża się napięcie mięśniowe, następuje utrata płynów tkankowych, opada napięcie mięśniowe. Po tym załamaniu funkcji biologicznych, w ramach obronnej reakcji organizmu na stres, następuje faza przeciwwstrząsu, czyli szybka doraźna mobilizacja do przeciwdziałania szokowi, umożliwiona poprzez wzrost poziomu hormonów nadnerczy.
Druga faza to stadium odporności, w której zostają wygaszone mechanizmy reakcji alarmowej i kontynuowany jest rozpoczęty już w fazie przeciwwstrząsu proces regeneracji sił: następuje wzrost ciśnienia krwi, podwyższenie temperatury ciała, wzrasta napięcie mięśniowe do poziomu normalnego lub bliskiego normalnemu. Pojawia
się stabilizacja; organizm nauczył się skutecznie radzić sobie w zmienionych warunkach. Jeśli osobie uda się rozwiązać problem będący przyczyną stresu, wszystko wraca do normy. Jeśli nie, następuje trzecia faza.
Gdy czynniki stresujące działają zbyt intensywnie lub zbyt długo, rozpoczyna
się faza wyczerpania charakteryzująca się osłabieniem organizmu, wyczerpaniem jego zasobów energetycznych w wyniku ciągłego utrzymywania na wysokim poziomie pobudzenia układu odpornościowego, krążenia i pokarmowego oraz do ogólnego pobudzenia organizmu. Pobudzenie to nie służy jednak zwalczaniu stresorów, jest jedynie efektem rozregulowania i wyczerpania funkcji obronnych. Odporność organizmu maleje, co zwiększa jego podatność na rozwój chorób, a nawet może prowadzić do śmierci.
Koncepcja stresu rozumianego jako odpowiedź emocjonalna i fizjologiczna organizmu na działanie stresorów dominuje w naukach medycznych do dziś.
Podobnie stres ujmuje polski psycholog, Jan Strelau, według którego stres jest następstwem dysharmonii pomiędzy możliwościami osoby a stawianymi jej wymaganiami; warunkiem koniecznym wystąpienia stresu jest tu motywacja do przeciwstawienia się wymaganiom.
Stres – ujęcie relacyjne Hobfolla i teoria zachowania zasobów
Na gruncie światowym popularność zdobyło relacyjne ujęcie stresu Hobfolla z 1989 roku. Jego koncepcja zakłada, że celem aktywności człowieka jest poszukiwanie, uzyskiwanie oraz ochrona ważnych i cenionych obiektów zwanych przez niego zasobami, stres natomiast może być przeżywany zarówno w wyniku subiektywnego poczucia straty zasobów, jak i ich obiektywnej utraty.
Hobfoll wyróżnia przy tym cztery kategorie zasobów:
– przedmioty, których posiadanie lub brak stanowią o statusie materialnym i społecznym danej osoby (np. samochód, dom),
– warunki, czyli cenne i ograniczone zasoby okolicznościowe (np. małżeństwo, awans, spadek),
– zasoby osobiste, dotyczące temperamentu człowieka oraz cech jego osobowości
(np. umiejętności interpersonalne, odporność na stres),
– zasoby energetyczne będące pochodnymi własnej energii i doświadczenia, które można wykorzystać do celu pomnażania kolejnych zasobów (np. pieniądze).
Sytuacja stresowa jest relacją z otoczeniem i pojawia się według Hobfolla
w trzech możliwych okolicznościach:
– gdy istnieje ryzyko (obawa lub groźba) utraty zasobów,
– gdy następuje utrata zasobów,
– gdy występuje brak odnowienia zasobów w przypadku ich wcześniejszego zainwestowania.
W teorii zachowania zasobów Hobfolla (COR, conserwation of resources theory) wyszczególnia on dwie reguły. Zgodnie z pierwszą, utrata zasobów jest niewspółmierna i bardziej odczuwalna od zysku. Ludzie którzy dysponują większą ilością zasobów mają większe szanse na zysk będąc jednocześnie w mniejszym stopniu narażeni na utratę tych zasobów. Według drugiej reguły, aby nie utracić zasobów, należy je regularnie inwestować, pozyskiwać nowe i rekompensować dotychczas poniesione straty. Im mniej człowiek ma do dyspozycji zasobów, tym większe jest ryzyko utraty ich, a początkowa strata determinuje prawdopodobieństwo wystąpienia kolejnych.
Hobfoll w swojej teorii zachowania zasobów podkreśla rolę kultury w powstawaniu stresu. Według jego teorii, ludzie, których natura została zdeterminowana biologicznie i kulturowo, są również z przyczyn społecznych, ekonomicznych i biologicznych nieproporcjonalnie obdarzone zasobami. Występujące przy efektywności wykorzystywania zasobów różnice indywidualne determinują różnice w radzeniu sobie ze stresem. W przypadku gdy zagrożone są jakieś wartości kulturowe, człowiek automatycznie inicjuje pewne wzorce zachowania się, a nie zawsze świadomy stres związany z utratą lub obawą przed utratą zasobów może przybierać schemat reakcji adaptacyjnej.
Natura stresu według Lazarus i Folkman
Równie często spotykaną i cytowaną w literaturze koncepcją mówiącą o relacyjnym ujmowaniu stresu jako zachwiania równowagi pomiędzy wymaganiami otoczenia a zasobami człowieka jest teoria Lazarusa i Folkman z 1984 roku. Według ich koncepcji stres występuje wtedy, gdy osoba ocenia relację między sobą a otoczeniem jako zagrażającą jej, obciążającą i przekraczającą jej możliwości poradzenia sobie. Relację tę nazywają transakcją, aby podkreślić że człowiek oraz sytuacja stresowa stanowią całość zjawiska stresu, jednak ich właściwości nie powinny być opisywane jedynie jako suma jego elementów. Cłowiek ocenia w sposób całkowicie subiektywny daną sytuację na trzy możliwe sposoby: jako niemającą znaczenia dla jej dobrostanu, jako sprzyjająco-pozytywną lub stresującą. Ta subiektywna ocena sytuacji stresowej jako krzywda, zagrożenie lub wyzwanie, nazywana jest przez Lazarus i Folkman oceną pierwotną. Ponadto człowiek dokonuje oceny wtórnej. Na tym etapie dokonuje się oszacowanie indywidualnych możliwości poradzenia sobie z sytuacją stresową i występuje o ile dana sytuacja jest uznawana przez człowieka za ważną. Od tego, jak dana osoba poradzi sobie ze stresem, zależą odległe skutki jego działania.
Stres – skutki
Długotrwałe działanie stresu na człowieka może mieć poważne skutki zdrowotne. Wśród nich wymienia się infekcje, alergie, zaburzenia psychiczne (depresja, zaburzenia snu, zaburzenia emocji, problemy z pamięcią), choroby kardiologiczne i gastrologiczne i wiele innych.
Jak sobie radzić ze stresem
Stres i sposób jego przeżywania oraz radzenie sobie z nim, są unikatowe dla każdego człowieka. Każdy z nas ma przecież inne postrzeganie otaczającej rzeczywistości a więc to, co dla jednej osoby może być źródłem stresu, nie musi nim być dla kogoś innego. Podobnie jest z umiejętnością radzenia sobie ze stresem: ludzie dysponują różnymi strategiami i stylami radzenia sobie w trudnych sytuacjach i wprowadzają je w życie na różne sposoby, a także dysponują różnymi zasobami, które umożliwiają radzenie sobie w sytuacjach będących źródłem stresu. Wynikające z różnic indywidualnych poziom optymizmu, zaangażowania, kontroli, zaradności, energii, poczucia sprawczości czy odwagi, mają bezpośredni wpływ na sposób w jaki radzimy sobie ze stresem. Nie można zatem jednoznacznie sformułować uniwersalnych zaleceń w sprawie radzenia sobie ze stresem w sytuacji kryzysowej, które będą miały takie same skutki u każdej osoby doświadczającej trudności.
Nie da się uniknąć stresu, ale możemy minimalizować straty które przynosi. Relaksacja, właściwa organizacja czasu, aktywność fizyczna, zdrowa dieta, długi sen, poszukiwanie kontaktów towarzyskich, czy hobby – to tylko kilka z metod bieżącego radzenia sobie. Gdy nie działają, warto udać się do specjalisty po profesjonalne, indywidualnie dopasowane wsparcie.