Choroby cywilizacyjne to schorzenia będące następstwami negatywnych skutków życia w warunkach wysoko rozwiniętej cywilizacji. XXI wiek to czas, w którym negatywne skutki zjawiska globalizacji i urbanizacji odczuwalne są w każdym rejonie świata. Jednocześnie uprzemysłowione społeczeństwa na każdej szerokości geograficznej mierzą się z wszechobecną technicyzacją życia. Stale rosnące tempo życia, nadmiar codziennych obowiązków zarówno w życiu prywatnym jak i zawodowym, siedzący tryb życia przy jednocześnie znacząco obniżonej aktywności ruchowej – wszystkie te stresogenne czynniki powodują u współczesnego człowieka zjawisko zwane przewlekłym stresem.
Z punktu widzenia nauki, stres nie może być traktowany jako choroba sama w sobie, jest on natomiast istotnym czynnikiem powstawania wielu, w tym poważnych, chorób, również tych zwanych dziś chorobami cywilizacyjnymi. Pod wpływem stresorów zachodzi w organizmie szereg reakcji, mających na celu poradzenie sobie z działaniem czynników stresogennych, będących następstwem uruchomienia układu nerwowego i hormonalnego. W reakcjach stresowych uczestniczą dwa podstawowe systemy biologiczne – aktywujący się jako pierwszy, już w pierwszej minucie, współczulny układ nerwowy (sympatyczno-nadnerczowy), oraz tzw. oś HPA, czyli system podwzgórze-przysadka-nadnercza, który zaczyna działać po pewnym czasie od wystąpienia stresora – około 30 minut od zadziałania stresora, z efektami tego działania utrzymującymi się dłużej.
Uruchomienie układów nerwowego i hormonalnego, mające na celu zachowanie homeostazy, czyli stanu równowagi w organizmie, oznacza zaangażowanych wielu substancji wytwarzanych przez rozmaite struktury ośrodkowego układu nerwowego
oraz rdzenia i kory nadnerczy, takich jak aminy katecholowe (noradrenalina i adrenalina), neurotransmitery (serotonina, dopamina, glutaminian, GABA) i neuromodulatory peptydowe (arginino-wazopresyna, neuropeptyd Y, oksytocyna, oreksyny, nesfatyna-1, speksyna, feniksyna, neuropeptyd S, relaksyna-3) oraz hormony (wśród nich kortykoliberyna CRH, adrenokortykotropina ACTH, prolaktyna, glikokortykosteroidy). Mechanizmy działania poszczególnych układów i ich składników są przy tym najczęściej przeciwstawne wobec siebie, działając w organizmie na zasadzie sprzężenia zwrotnego i dążąc do wygaszenia reakcji stresowej, czyli powrotu organizmu do stanu równowagi.
Nie ma wątpliwości, że warto nauczyć się rozpoznawać co jest dla danego człowieka potencjalnym źródłem stresu, jakie są na niego reakcje ciała i jakie techniki pomagają w radzeniu sobie z zagrożeniami. Procesy zachodzące w organizmie pod wpływem stresorów nie są do końca zbadane przez naukowców, którzy stale dowiadują się o nich nowych faktów. Nie pozostaje to bez wpływu na przebieg ewentualnego leczenia farmakologicznego, które może potencjalnie wywołać reakcje zakłócające naturalnie przebiegające procesy. Ponadto, ludzie różnią się od siebie pod względem genetycznym i biologicznym, zatem substancje chemiczne wydzielające się na skutek działania stresorów są różne i różnie oddziałują na ilość i aktywność receptorów, co powoduje różnice indywidualne we wrażliwości na stres. Równie duży wpływ na adaptację do stresorów mają różnice wynikające z wychowania, warunków życiowych, czy przebiegu życia zawodowego.
Odczuwalne w ciele reakcje fizjologiczne występujące na skutek działania stresorów to:
– przyspieszenie oddechu;
– rozszerzanie i kurczenie się naczyń krwionośnych;
– zwiększenie częstotliwości i siły skurczów serca;
– zwiększanie się aktywności wątroby;
– zwiększenie stężenia glukozy we krwi;
– zahamowanie wydzielania insuliny;
– zmniejszanie się wydzielania śliny oraz enzymów trawiennych;
– skurcz śledziony;
– zwiększanie się poziomu prolaktyny, która hamuje wydzielanie estrogenów, progesteronu, testosteronu.
Reakcje te mają na celu pomóc organizmowi przetrwać w sytuacji zagrożenia. Chronią one organizm przed utratą krwi przy zranieniu, zapewniają odpowiednie ukrwienie najważniejszych organów, zaopatrują organy w tlen, pomagają pozyskać energię do działań obronnych, zapewniają mobilizację czerwonych krwinek, pozwalają sprawniej usuwać produkty przemiany materii i ograniczają działanie układu trawiennego, który nie jest potrzebny w czasie reakcji na stres. Długie utrzymywanie się stanu pobudzenia organizmu pod wpływem stresorów lub występowanie następujących po sobie sytuacji stresowych może prowadzić do wysokiej reaktywności układów neurohormonalnych, a co za tym idzie, zaburzyć naturalne zdolności adaptacyjne organizmu i doprowadzić do trwałych zamian w organizmie. Według naukowców przewlekłe stymulowanie ciała przez hormony stresu, prowadzi do poważnych chorób, będących następstwem reakcji biochemicznych organizmu, w tym spadku odporności, nadciśnienia, zaburzeń trawienia, zmniejszenia masy grasicy, śledziony oraz węzłów chłonnych. Długotrwały stres prowadzi również do rozwinięcia się chorób autoimmunologicznych, poprzez wydzielanie prolaktyny, mającej chronić organizm przed negatywnymi skutkami działania glikokortykoidów. Nadmiar prolaktyny zwany hiperprolaktynemią może również prowadzić do problemów
z płodnością oraz wiąże się z obecnością różnych autoprzeciwciał występujących w chorobach autoimmunologicznych. Zaobserwowano także związek pomiędzy zwiększonym wydzielaniem prolaktyny, a stanem psychicznym, tj. osoby poddane działaniu stresorów zgłaszają zaburzenia kontroli nad rzeczywistością.
Według badań substancje wydzielane podczas stresujących sytuacji oraz aktywacji układów neurohormonalnych wpływają na choroby skórne, takie jak trądzik, atopowe zapalenie skóry, łuszczycę i łysienie plackowate. Dochodzi wówczas do pojawienia się stanów zapalnych poprzez nadmierną produkcję cytokin prozapalnych oraz pobudzenia wzrostu i wzmożonej aktywności gruczołu łojowego. Wydzielany w trakcie sytuacji stresowych kortyzol pobudza nadmierną produkcję glukozy w organizmie i hamuje działanie enzymów metabolizujących ją, co skutkuje rozwojem insulinooporności, osteoporozy oraz podwyższeniem poziomu cholesterolu. Zaburzenia zegara biologicznego podczas działania stresorów wiąże się z obniżeniem wydzielania melatoniny, mającej wpływ na hamowanie powstawania i rozwoju nowotworów. Niski poziom melatoniny wiąże się ze zwiększonym ryzykiem rozwoju chorób nowotworowych. Z czasem tkanki w organizmie stają się odporne na przewlekłe działanie substancji uwalnianych pod wpływem stresu. W efekcie, aby uzyskać pożądany efekt, organizm wytwarza ich coraz więcej. Kiedy organizm traci możliwość adaptacji, następuje faza wyczerpania i dochodzi do trwałego stanu chorobowego.
Stres jako istotny czynnik chorób cywilizacyjnych
W literaturze popularnonaukowej stres bywa nazywany chorobą cywilizacyjną XXI wieku. Przyczyn tego nazywanego cichym zabójcą zjawiska upatruje się w wysokich wymaganiach stawianych współcześnie człowiekowi przez społeczeństwo w którym żyje. Wskutek tychże wymagań, przekraczających zdolności percepcyjne człowieka, dochodzi do przeciążenia układu nerwowego a tym samym niemożności sprostania oczekiwaniom środowiska oraz, co za tym idzie, frustracji, niskiego poczucia własnej wartości, wycofania z życia zawodowego, czy rozpadu relacji z bliskimi.
Następstwem chronicznego stresu mogą być choroby cywilizacyjne, takie jak:
– otyłość,
– choroby onkologiczne,
– nadciśnienie tętnicze,
– choroba wieńcowa,
– astmę oskrzelową oraz inne choroby alergiczne,
– zaburzenia odżywiania
– POChP,
– depresje, nerwice oraz inne choroby afektywne,
– uzależnienia
Życie każdego człowieka to ciągły proces adaptacji do zmiennych warunków otoczenia. Nie jesteśmy w stanie uniknąć stresu. Rezultatem odpowiedzi organizmu na stres może być pożądane odzyskanie stanu równowagi. Nawet wtedy dochodzi do obciążenia organizmu, zużycia dużej części zasobów wykorzystanych do przystosowania się do sytuacji. Przy długim działaniu stresora lub stresorów organizm może pozostawać w stanie stałego pobudzenia lub przejść w stan zmniejszonej aktywności z powodu braku możliwości regeneracji.
Stresory mają wpływ nie tylko na samo powstawanie chorób, ale również na bieżące zachowania osoby chorej i przebieg procesu leczenia chorób istniejących. W zależności od posiadanych zasobów, osoby przechodzą w stan walki o odzyskanie zdrowia lub przejmują się w sposób utrudniający powrót do zdrowia, a nawet pogłębiający stan chorobowy. Osoba pesymistycznie nastawiona do choroby i możliwości leczenia zwykle szybko opada z sił psychicznych i fizycznych, nie przestrzega zaleceń zdrowotnych, ucieka w szkodliwe zachowania, takie jak nadużywanie substancji psychoaktywnych czy nieprawidłową dietę. Z tego względu tak ważne jest zadbanie o zminimalizowanie stresu w przebiegu leczenia chorób.
Z powodu różnic indywidualnych pomiędzy ludźmi, bodźce działające na daną osobę bodźce wywołują indywidualną pod względem mocy odpowiedź jej organizmu. Coś, co jest silnym stresorem dla jednej osoby, dla innej jest nieznaczącym wydarzeniem. Człowiek każdorazowo sam nadaje stresorom intensywność i znaczenie i sam jest również odpowiedzialny za opanowanie ich.